Het getuigt van artistieke moed om als Reisopera met een voor Nederland volkomen onbekend werk de regionale theaters langs te gaan. Het betreft Das Wunder der Heliane uit 1927 van Erich Wolfgang Korngold, Oostenrijks componist die enige bekendheid geniet door zijn opera ‘Die tote Stadt’ (1920) en door zijn vioolconcert (1945). De moed werd zaterdagavond 30 september beloond en bekroond met een nieuwe productie van internationale topklasse tijdens de première in het Enschedese Wilminktheater.

De overweldigende uitvoering van het sprookjesachtige, soms felrealistische liefdesdrama rond koningin Heliane, werd gedragen door een schitterende vocale bezetting, met de Nederlandse sopraan Annemarie Kremer als absolute ster in de titelrol. Maar ook de uitwerking van de groots opgezette orkestpartituur door het Noord Nederlands Orkest onder leiding van Jac van Steen leverde een geweldige muzikale belevenis op. Daarbij voegde zich een indrukwekkende visuele ervaring door de uitgekiende enscenering en regie ontwikkeld door de Duitse regisseur Jakob Peters-Messer.

Een vrij lang orkestraal voorspel vloeit over in een koorzang van engelachtige sfeer: ’Selig sind die Liebenden. Die der Liebe sind, sind nicht des Todes. Und auferstehen werden, die dahingesunken sind um Liebe.’ De tekst kan worden gezien als het motto voor wat zich gaat afspelen tussen ‘der Fremde’, koningin Heliane en ‘der Herrscher’. De vreemdeling is een rijk binnengetreden waar het verboden is om te lachen, om gelukkig te zijn. Terwijl het juist zijn bedoeling is om een boodschap vriendelijkheid, liefde en gerechtigheid uit te dragen. Dat botst met het brute beleid van de Heerser (ook aangeduid als de Koning). Zijn macht is gebaseerd op onderdrukking; hij smoort iedere opstand in bloed. De vreemdeling is dan ook opgepakt en wacht in een gevangenisruimte zijn terechtstelling af.

Strakke vormgeving

Deze scène speelde zich af in een grote, het hele toneel benuttende ruimte omgeven door gladde wanden en een plafond waar lichteffecten op werden geprojecteerd. In feite was dit de basisvorm voor alle scènes en gebeurtenissen in de drie bedrijven tellende opera. De strakke vormgeving en de ruimtelijkheid vormden een mooi tegenwicht met de vaak woekerende klankmassa’s die uit de orkestbak oprezen. Korngold kleurde het drama met ‘wuchtige’ effecten, om een allesomvattend Duits woord te gebruiken, maar dirigent Van Steen hield de volumes mooi in bedwang. Korngold schreef zijn muziek voor een orkest van zo’n 110 musici. Omdat die niet zouden passen in de orkestbakken van veel regionale theaters, werd de instrumentale bezetting met instemming van de erven Korngold ingedikt. De officiële uitgave van dit arrangement van Fergus McAlpine moet eraan bijdragen dat ook andere operahuizen dit werk op hun repertoire plaatsen.

In de ruimtelijkheid, omhuld in wit licht, wachtte de Vreemdeling zijn lot af. Hij kreeg bezoek van de Heerser die hem zijn vonnis meedeelt. Een boeiende dialoog ontspon zich tussen een idealist en potentaat. Prachtig hoe in de regie die twee werelden botsten in houding en lichaamstaal. Waar de Vreemdeling (de tenor Tilmann Unger), bevlogen zong: ‘Kommt, wir beide willen Glück ausstreuen’, barstte de Heerser (bas Darren Jeffery) los met het verwijt dat hij oproer veroorzaakte. Twee fantastische zanger-acteurs: de jong ogende en voor zijn profetenrol geknipte en qua stem meeslepend expressieve Unger (gekleed in een blauw t-shirt en wijde blauwe broek) versus de niet van zijn stuk te brengen kolossale stemkracht van de fysiek machtige Jeffery, gekleed in driedelig zwart pak. Zij zouden in het verloop van de navolgende twee bedrijven voor spannende scènes zorgen.

Aangrijpend mooi

‘Habt Frieden in der Seele. Sei gegrüsst!’ Zo zong in de navolgende scène Annemarie Kremer als Heliane met lieflijke stem de Vreemdeling toe. Haar opkomst in een lange lijn rond de Vreemdeling vond ik aangrijpend mooi, mede door haar koninklijke, statige houding en haar goudkleurig gewaad. Zij komt hem troosten in zijn laatste nacht voor de terechtstelling. Zij is ook een idealist, maar zij wordt als een dier in een kooi gevangengehouden door haar man, de Heerser. Het klikt tussen beiden: ’Ik hou van jou’, bekent ze uiteindelijk in de ontmoeting vol stralende zanglijnen die Kremer met vocaal gemak realiseerde. Maar hij wil meer: niet alleen heur haar, en haar voetjes, maar ‘Gebt mir das wunder eures leuchtend weissen Leibs’, zong Tilmann Unger met hete hartstocht. Zij verzet zich weliswaar, maar toont haar naaktheid. In de kleurrijke orkestratie vulde Korngold de erotiek fraai aan. ‘Selig sind die Liebenden’ zong een koor van serafijnen op de achtergrond.

Hier zit de kern van het drama: de Heerser zal later aan de Vreemdeling vertellen dat zij zijn liefde altijd heeft afgewezen. ‘Het ijs van haar onschuld spat uit haar ogen en drijft mij als een zwaard van haar sponde’. Als hij echter ontdekt dat de twee een innige relatie koesteren, zijn de rapen gaar: hij trommelt midden in de nacht zijn rechters op om zijn vrouw wegens overspel tot de doodstraf te veroordelen.

Annemarie Kremer

Het tweede bedrijf beschrijft de rechtszaak, gehuld in een geelgouden belichting. Pittige dialogen tussen de Heerser, de blinde Opperrechter (met statige klanken gezongen door tenor Paul McNamara), de Vreemdeling en Heliane bepalen de voortgang. Een muzikaal hoogtepunt is hierin de enige aria-achtige passage in het doorgecomponeerde werk. Heliane bekent: ‘Ich ging zu ihm, der morgen sterben sollt’. In een vervolg voegt zij eraan toe dat niet het hitsige bloed haar tot de liefdesdaad heeft gedreven, maar dat zij wilde delen in zijn leed ‘in Schmerzen sein geworden. Und nun tötet mich’. Het was een openbaring om Annemarie Kremer deze lange scène met zoveel inlevingsgevoel te horen zingen en te zien acteren.  Geen wonder dat het premièrepubliek als één massa uit de stoelen oprees bij het slotapplaus.

Op verzoek van de Vreemdeling wordt de rechtszaak geschorst. Om zijn geliefde te redden vraagt hij haar hem te wurgen met het witte lint in heur haar.  Zij weigert, maar in een tumultueuze scène overmeestert de Vreemdeling haar met heftige kussen. Hij steekt zich ondertussen met de dolk die zij vasthoudt, dood. Weer zingt het koor van serafijnen: ‘Die der Liebe sind, sind nicht des Todes’. De zelfmoord helpt Heliane niet. Doordat aan haar bijzondere krachten worden toegeschreven (zij heeft ooit een stervend kind gezond gemaakt) moet zij een Godswonder volbrengen om te ontsnappen aan haar veroordeling. Dat wonder betreft het weer tot leven wekken van de Vreemdeling.

Bovenwereldse dimensie

Dat is het gegeven van het derde bedrijf. Het wordt ingeleid door een symfonisch voorspel waarin het Noord Nederlands Orkest mocht soleren. In dit bedrijf krijgt het verhaal een bovenwereldse dimensie, en wordt de geloofwaardigheid van dit liefdesdrama flink op de proef gesteld. Maar door een natuurlijk vloeiende enscenering en in de grote ruimte van het toneel (eerst groen belicht, kleur van de hoop) werd ik als toeschouwer het verhaal ingezogen. In het derde bedrijf neemt het volk een belangrijke plaats in. Het snakt niet alleen naar bevrijding en naar geluk, het koestert ook groot vertrouwen in de wonderkracht van Heliane. De gevangenisbewaarder getuigt hier van de genezing van zijn kind, prachtig voorgedragen door bas-bariton Zachary Altman. Het koor Consensus Vocalis, ingestudeerd door Andrew Wise, zong virtuoos de heftige partijen en drukte acterend een waaier aan expressies uit.

Heliane buigt zich weliswaar liefdevol over het lijk van de Vreemdeling, maar zij voelt zich falen. De omslag die dat teweegbrengt, is enorm. Men eist haar dood op de brandstapel. Maar het Wonder van Heliane voltrok zich toch doordat de Vreemdeling uit zijn dode staat oprees als beeld van zichzelf opofferende liefde. Met een flits van wit licht werd de hele scène gevuld van liefde en saamhorigheid. Het volk werd bevrijd en trok een nieuwe wereld tegemoet in een spectaculair slotbeeld. In het enige duet uit de opera zongen Annemarie Kremer en Tilmann Unger in extase hun verbond uit: ‘Wir gehen in den Tod, wir gehen zum Leben…..dem Herzen nur ist solche Macht gegeben und nur die Liebe ist die Ewigkeit.’

Niet beklijvend

Hoe emotionerend Korngolds muziek ook is, zowel in de intieme liefdesscènes tot in de heftig botsende expressies in de hoofdrollen, toch hebben al die effecten geen beklijvende werking op mij gehad. Korngold weet de gevoelens flink op te poken, kleurt met smaak het orkestrale gewaad, en legt de solo-rollen en het koor meeslepende partijen in de mond, maar ik kon na afloop niet iets bijzonders herinneren, zoals je dat beleeft bijvoorbeeld in opera’s van Alban Berg, of Richard Strauss. Om twee spraakmakende tijdgenoten van Korngold te noemen.

Tot in de kleinste rollen is de vocale bezetting van voortreffelijke kwaliteit. De grotere rol van ‘die Botin’, een gedienstige van de Heerser die ook diens vleselijke verlangens bevredigt, kreeg van mezzo-sopraan Ursula Hesse van den Steinen een kordate persoonlijkheid. Met dapperheid zong tenor Hugo Kampschreur zijn twintig maten als ‘Junger Mensch’ over het stevige orkest heen en zorgden zes rechters voor de klinkende onderbouwing van het proces tegen koningin Heliane: Sander de Jong, Ross Ramgobin, Wiebe-Pier Cnossen, Lucas van Lierop, Ales Jenis en Artur Janda. Een engel (danseres Nicole van den Berg) en de serafijnse stemmen completeren de bezetting. Drie uur en 30 minuten inclusief twee pauzes neemt het hele Wunder in beslag.

Vanaf 6 oktober nog te beleven in negen steden.

Verder lezen, luisteren en kijken

Mini documentaire over Das Wunder der Heliane

Place de l’Opera sprak met twee tenoren 

Annemarie Kremer sprak in 2022 met Place de l’Opera

In 2017 zong Annemarie Kremer Heliane al in Wenen. Hier haar aria.

Tilmann Unger zingt Parsifal